Κοινωνικές παράμετροι και επιπτώσεις του φαινομένου της ασθένειας: μια ιστορική προσέγγιση
Το υποέργο «Κοινωνικές παράμετροι και επιπτώσεις του φαινομένου της ασθένειας: μια ιστορική προσέγγιση» χρηματοδοτήθηκε και υλοποιήθηκε στο πλαίσιο της Προγραμματικής Σύμβασης μεταξύ της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (Γ.Γ.Ε.Τ.) και του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (Ι.Τ.Ε.) στο πλαίσιο της Συμφωνίας Συμβιβασμού μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας και της εταιρείας Siemens. Στόχος του υποέργου ήταν η συγκέντρωση πληροφοριών σχετικών με το φαινόμενο της ασθένειας στην Κρήτη κατά την οθωμανική περίοδο, η κατάρτιση ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων προσβάσιμης στην ακαδημαϊκή κοινότητα και το ευρύτερο κοινό, καθώς και η ιστορική επεξεργασία των παραπάνω πηγών.
Η ασθένεια αποτελεί σύμφυτο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ασθένεια δεν είναι μόνο ένα προσωπικό ζήτημα που επηρεάζει το σώμα ή/και το πνεύμα του ασθενούς, αλλά και ένα φαινόμενο που παράγει κοινωνικά αποτελέσματα. Αυτά τα κοινωνικά αποτελέσματα καλύπτουν μεγάλο εύρος που, ενδεικτικά, εκτείνεται από την κοινωνική απόρριψη του ασθενούς μέχρι την ανάπτυξη επαγγελματικών κλάδων, θεσμών και δομών πρόληψης και αντιμετώπισης της ασθένειας και από την κοινωνική και οικονομική αναστάτωση που προκαλούν οι επιδημίες μέχρι τη συγκρότηση ιδιαίτερων κοινωνικών ομάδων, όπως οι λεπροί.
Η συστηματική μελέτη του φαινομένου της ασθένειας τις τελευταίες δεκαετίες έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον διαφόρων κλάδων της ιστορίας, που το έχουν προσεγγίσει από διάφορες πτυχές με βάση ποικίλες πηγές και μεθοδολογικά εργαλεία. Ως προς τη μελέτη της ιατρικής, των ιατρικών θεσμών και των ασθενειών στην οθωμανική Κρήτη, οι δύο σημαντικότερες και πληρέστερες εκδεδομένες συμβολές είναι των γιατρών Ιωάννη Χαβάκη και Μανώλη Δετοράκη. Η εκδεδομένη τη δεκαετία του 1960 μελέτη του Ιωάννη Χαβάκη, ο οποίος ασχολήθηκε με τους γιατρούς του Ηρακλείου, υπήρξε πρωτοπόρα (Ιωάννης Ε. Χαβάκης, Οι γιατροί του Μεγάλου Κάστρου, Ανταίος, Ηράκλειο χ.χ.). Ο Μανώλης Δετοράκης, από την πλευρά του, εξέδωσε πλήθος άρθρων και μια σημαντική μετά θάνατον μονογραφία που καλύπτουν πολύ συστηματικότερα το ζήτημα των γιατρών και των υπηρεσιών τους, αλλά εκτείνονται και ευρύτερα στο φαινόμενο της ασθένειας και τους θεσμούς υγείας (Μανώλης Ε. Δετοράκης, Ιστορία της ιατρικής στην Κρήτη επί τουρκοκρατίας (1645-1898), Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2010).
Στο πλαίσιο του υποέργου εντοπίστηκε και οργανώθηκε για πρώτη φορά στην παρούσα ηλεκτρονική βάση δεδομένων πλήθος αρχειακών και άλλων μαρτυριών γύρω από το φαινόμενο της ασθένειας, τους θεσμούς υγείας και το ιατρικό επάγγελμα με σημείο αναφοράς την οθωμανική περίοδο της ιστορίας της Κρήτης (1645-1898) και έμφαση στο σημαντικό αστικό κέντρο που ήταν το Ηράκλειο. Ειδικότερα, η συλλογή δεδομένων έγινε με βάση τέσσερις άξονες: α) καταγραφή ασθενειών που έπληξαν τον πληθυσμό του Ηρακλείου και ευρύτερα της Κρήτης κατά την οθωμανική περίοδο, β) κοινωνική στάση απέναντι στην ασθένεια, γ) φορείς ιατρικών υπηρεσιών, δ) κρατική πολιτική στο πεδίο της υγείας. Οι εγγραφές της παρούσας βάσης δεδομένων προέκυψαν από την αποδελτίωση: α) οθωμανικών ιεροδικαστικών καταχωρίσεων, β) περιηγητικών κειμένων της οθωμανικής περιόδου, γ) σουλτανικών διαταγμάτων και άλλων εγγράφων της κεντρικής διοίκησης, δ) εφημερίδων του 19ου αιώνα και ε) δευτερογενούς βιβλιογραφίας.
Από την ηλεκτρονική βάση δεδομένων προκύπτει, από τη μια, η πάγια έγνοια του πληθυσμού της Κρήτης και των τοπικών αρχών για ζητήματα υγείας, έγνοια που γίνεται συστηματικότερη και αποτελεσματικότερη κατά τον 19ο αιώνα, και, από την άλλη, τα υπαρκτά όρια αυτής της έγνοιας στο επίπεδο και των επιστημονικών γνώσεων και των αντιλήψεων και νοοτροπιών και της οργάνωσης των θεσμών. Η συστηματική ιστορική ερμηνεία και ανάλυση των πληροφοριών που έχουν συγκεντρωθεί στη βάση δεδομένων έχει γίνει σε μεγάλο βαθμό στη δημοσιευμένη ως σήμερα βιβλιογραφία. Στόχος της βάσης δεδομένων είναι να διευκολύνει τους ερευνητές και κάθε άλλο ενδιαφερόμενο στην περαιτέρω ιστορική επεξεργασία και συνθετική επανερμηνεία των διαθέσιμων μαρτυριών και άλλων πληροφοριών.
Επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας που εκτέλεσε το υποέργο ήταν ο Αντώνης Αναστασόπουλος, επίκουρος καθηγητής οθωμανικής ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και συνεργαζόμενο μέλος Δ.Ε.Π. του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών/Ι.Τ.Ε. Μέλη της ερευνητικής ομάδας ήταν ο Χρήστος Κυριακόπουλος, υποψήφιος διδάκτορας ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, και οι Πέτρος Καστρινάκης και Μαρία Τζουλάκη, μεταπτυχιακοί φοιτητές του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Τουρκολογία που συνδιοργανώνουν το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών/Ι.Τ.Ε. Την κατασκευή της ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων ανέλαβε ο Άρης Κυδωνάκης, Μηχανικός Λογισμικού στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών/Ι.Τ.Ε.
Η τροφοδοσία της ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων με πληροφορίες ολοκληρώθηκε στις 31 Μαρτίου 2017.